Ochrona wierzyciela z art. 59 kodeksu cywilnego, a skarga pauliańska

art. 59 k.c., a skarga pauliańska – różnice

Ustawodawca w kodeksie cywilnym przewidział dwie, bardzo istotne instytucje prawne, które stanowią ochronę wierzyciela przed nielojalnym zachowaniem dłużnika – są to: 1) art. 59 k.c. oraz 2) art. 527 i nast. k.c. Ta ostatnia nosi miano skargi pauliańskiej (actio pauliana).

Ideą wprowadzenia powyższych przepisów było w obu tych przypadkach zapewnienie ochrony wierzycielowi przed niekorzystnymi dla niego czynnościami prawnymi podejmowanymi przez dłużnika z osobą trzecią. Ochrona ta polega na tym, że wierzyciel może żądać uznania czyności tych za bezskuteczne w stosunku do niego.

Jakie są jednak różnice pomiędzy tymi dwoma instytucjami? W jakich sytuacjach mają zastosowanie?

Zgodnie z art. 59 k.c.: w razie zawarcia umowy, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej, osoba ta może żądać uznania umowy za bezskuteczną w stosunku do niej, jeżeli strony o jej roszczeniu wiedziały albo jeżeli umowa była nieodpłatna. Uznania umowy za bezskuteczną nie można żądać po upływie roku od jej zawarcia.

Natomiast, zgodnie z art. 527 § 1 k.c.: gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć.

Przesłanki obiektywne

art. 59 k.c. – zawarcie umowy uniemożliwiającej zadośćuczynienie roszczeniu wierzyciela

W przypadku art. 59 k.c. mamy do czynienia z umową – umowa dłużnika z osobą trzecią uniemożliwia zadośćuczynienie roszczeniu wierzyciela. Należy jednakże podkreślić, że wskutek abstrakcyjnego ujęcia roszczenia nasuwają się wątpliwości, czy roszczenie uprawnionego musi pozostawać, i w jakim związku, z przedmiotem umowy.

Przykładowo: Kowalski postanowił dokonać sprzedaży nieruchomości Nowakowi, jednak bez przeniesienia własności nieruchomości. Następnie, Kowalski sprzedał w/w nieruchomość ze skutkiem rzeczowym swojemu sąsiadowi. W konsekwencji oznacza to, że umowa pomiędzy Kowalskim, a sąsiadem uniemożliwia zadośćuczynienie roszczeniu Nowaka wobec Kowalskiego z umowy pomiędzy nimi.

skarga pauliańska – dokonanie czynności prawnej z osobą trzecią z pokrzywdzeniem wierzyciela

W przypadku natomiast skargi pauliańskiej chodzi o każdą czynność prawną dłużnika z osobą trzecią, jednakże dodatkową przesłanką jest zawarcie tejże czynności z pokrzywdzeniem wierzyciela (art. 527  § 2 k.c.), w skutek której osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową.

Przykładowo: Kowalski był dłużnikiem Nowaka – był mu winien 200 tys. złotych, następnie Kowalski dokonał zakupu nieruchomości od sąsiada za kwotę 300 tys. złotych, w konsekwencji czego stał się niewypłacalny, a sama nieruchomość była warta dużo mniej.

Przesłanki subiektywne

SKARGA PAULIAŃSKA – DZIAŁANIE ZE ŚWIADOMOŚCIĄ POKRZYWDZENIA WIERZYCIELA

W przypadku actio pauliana dłużnik działa ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela – chodzi tutaj o intencyjność zachowania dłużnika. Nadto, osoba trzecia wie, lub przy dołożeniu należytej staranności może się dowiedzieć, że czynność prawna dłużnika powoduje pokrzywdzenie wierzyciela, przy czym przesłanka ta odpada, jeżeli czynność ta jest nieodpłatna.

art. 59 k.c. – wiedza dłużnika i osoby trzeciej o istnieniu roszczenia wierzyciela

W przypadku art. 59 k.c. dłużnik i osoba trzecia wiedzieli o roszczeniu wierzyciela (chyba, że czynność dłużnika z osobą trzecią była nieodpłatna). Nie ma tu przesłanki działania ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela, jak w przypadku skargi pauliańskiej, wystarczy samo zawarcie umowy, która spowoduje uniemożliwienie zadośćuczynienia roszczeniu wierzyciela, oraz wiedza o tym roszczeniu.

Art. 6 i ciężar dowodu

Wierzyciel udowadnia przesłanki z art. 59

Ciężar udowodnienia przesłanek z art.59 k.c. spoczywa na wierzycielu – to on musi wykazać, że umowa dłużnika z osobą trzecią uniemożliwia zadośćuczynienie jego roszczeniu, musi również wykazać, że zarówno dłużnik, jak i osoba trzecia wiedzieli o nim (z zastrzeżeniem, że chodzi o czynność odpłatną).

Udowodnienie przesłanek z actio pauliana przez wierzyciela, a złagodzenie ciężaru dowodu domniemaniami prawnymi

Przesłanki, jakie stawia przepis art. 527 k.c. i następne muszą zostać udowodnione przez wierzyciela, niemniej ustawa wprowadza pewne domniemania prawne. I tak w przypadku, gdy:

  • dłużnik działa ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela domniemywa się, że jeżeli dłużnik był niewypłacalny w chwili dokonywania czynności prawnej z osobą trzecią lub był niewypłacalny na skutek dokonania tejże czynności to znaczy, że miał tę świadomość;
  • osoba trzecia pozostaje w bliskim stosunku z dłużnikiem lub przedsiębiorcą pozostającym w stałych stosunkach gospodarczych z dłużnikiem to znaczy, że miał wiedzę o działaniu dłużnika z pokrzywdzeniem.

Ochrona przyszłego wierzyciela

Rozważyć należy również kwestię co z ochroną osób, których wierzytelność powstała po dokonaniu czynności prawnej przez dłużnika z osobą trzecią.

brak ochrony w przypadku art. 59 k.c.

W przypadku art. 59 k.c. brak jest takowej ochrony.

Ochrona przyszłych wierzyciela w przypadku skargi pauliańskiej

W przypadku natomiast skargi pauliańskiej taka ochrona istnieje. Zgodnie z art. 530 k.c.: „przepisy artykułów poprzedzających stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy dłużnik działał w zamiarze pokrzywdzenia przyszłych wierzycieli. Jeżeli jednak osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową odpłatnie, wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną tylko wtedy, gdy osoba trzecia o zamiarze dłużnika wiedziała„. Ostatnie zdanie oznacza, że zaostrzeniu ulega przesłanka mówiąca o świadomości pokrzywdzenia wierzyciela – dłużnik musi bowiem działać umyślnie, z zamiarem. Większym rygorem obwarowana jest również przesłanka mówiąca o wiedzy osoby trzeciej co do czynności prawnej mogącej przyczynić się do pokrzywdzenia wierzyciela – w tym wypadku osoba trzecia musi wiedzieć o zamiarze dłużnika, nie wystarcza, że mogła się dowiedzieć. 

tryb wytoczenia powództwa i termin

art.59 k.c. – dłużnik i osoba trzecia, rok na wytoczenie powództwa

Wreszcie należy wskazać, że w przypadku art. 59 k.c. wierzyciel winien pozwać zarówno dłużnika, jak i osobę trzecią, a po uprawomocnieniu się wyroku może dochodzić wierzytelności w drodze egzekucji od swojego dłużnika. Ustawa wskazuje zawity termin do wytoczenia powództwa – jest to rok od dokonania czynności prawnej dłużnika z osobą trzecią.

actio pauliana – osoba trzecia, osoba na rzecz której osoba trzecia rozporządziła korzyścią, 5 lat na wytoczenie powództwa

Tymczasem w przypadku skargi pauliańskiej wierzyciel winien pozwać osobę trzecią (a nawet osobę, na której rzecz osoba ta dokonała rozporządzenia uzyskaną korzyścią – zgodnie bowiem z art. 531 § 2:  „w wypadku gdy osoba trzecia rozporządziła uzyskaną korzyścią, wierzyciel może wystąpić bezpośrednio przeciwko osobie, na której rzecz rozporządzenie nastąpiło, jeżeli osoba ta wiedziała o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną albo jeżeli rozporządzenie było nieodpłatne.” ). Termin na wytoczenie powództwa wynosi 5 lat od dokonania czynności prawnej dłużnika z osobą trzecią. 

Podsumowanie

Podsumowując należy wskazać, że zarówno przepis art. 59 k.c., jak i art. 527 k.c. i nast.  stanowią istotne narzędzie do zapewnienia ochrony wierzycielowi przed niekorzystnymi działaniami dłużnika. Podkreślić jednak należy, że obie te instytucje różnią się od siebie zasadniczo – roszczenie ze skargi pauliańskiej powstaje dopiero w razie niewypłacalności dłużnika i działania ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela, o czym druga strona wie lub wiedzieć powinna, natomiast roszczenie z art. 59 k.c. powstaje bez względu na to, czy strony zawierające umowę miały świadomość, że wykonanie jej uniemożliwi zadośćuczynienie roszczeniu wierzyciela, a wystarczy jedynie, że wiedziały o istnieniu tego roszczenia. Godzi się dodać, że w przypadku art. 59 k.c. obowiązuje krótszy termin zawity na wytoczenie powództwa (1 rok), w przeciwieństwie do skargi pauliańskiej, którą można wytoczyć w terminie lat 5. Art. 59 k.c. stawia nadto mniej przesłanek do spełnienia, niż rzeczona skarga, jednak ta ostatnia pozwala osiągnąć więcej korzyści.

Kilka słów o powództwie przeciwegzekucyjnym

Powództwo przeciwegzekucyjne

Uwagi ogólne

W kodeksie postępowania cywilnego ustawodawca przewidział środki pozwalające dłużnikowi lub osobie trzeciej podjęcie obrony przeciwko niezgodnej z prawej egzekucji. Środki te to tzw. powództwa przeciwegzekucyjne. 

Powództwo przeciwegzekucyjne stanowi środek obrony przed egzekucją o charakterze merytorycznym, o ukształtowanie prawa, przysługujący dłużnikowi oraz osobom trzecim. Podstawą takiego powództwa jest zasadność i wymagalność stwierdzonego tytułem egzekucyjnym obowiązku. Kodeks postępowania cywilnego wyróżnia dwa rodzaje powództwa – opozycyjne (przysługujące dłużnikowi), oraz ekscydencyjne (przysługujące osobie trzeciej).

Zgodnie z art. 840 § 1 k.p.c. powództwa przeciwegzekucyjne wytacza się przed sąd rzeczowo właściwy w którego okręgu prowadzi się egzekucję. natomiast jeżeli egzekucja nie została jeszcze wszczęta, powództwa te zgodnie z § 2 tego przepisu wytacza się według przepisów o właściwości ogólnej. Sądem właściwym będzie sąd rejonowy, bądź sąd okręgowy w zależności od wartości przedmiotu sporu i charakteru stron.

Przepisy k.p.c. dotyczące postępowania egzekucyjnego przewidują prekluzję procesową dotyczącą zarzutów, jakie mają być zawarte w treści powództwa. Zgodnie z art. 843§ 3 k.p.c. wszystkie zarzuty winny być zgłoszone w pozwie pod rygorem utraty korzystania z nich w dalszym postępowaniu, chyba, że powód wykaże, iż z przyczyn od siebie niezależnych nie mógł zgłosić ich w pozwie.

Powództwo opozycyjne

Istotą środka, jakim jest powództwo opozycyjne jest umożliwienie dłużnikowi obrony o charakterze merytorycznym przed przymusowym wykonaniem tytułu wykonawczego, co sprowadza się do wykazania, że sam tytuł wykonawczy nie odzwierciedla rzeczywistego stanu rzeczy. Co istotne – powództwo to nie podważa samej treści orzeczenia sądowego zaopatrzonego w klauzulę wykonalności, lecz ma na celu pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego. Wskazać należy również, że wszelkie ustalenia, czy roszczenie dłużnika jest zasadne następują tylko na podstawie zdarzeń, które nastąpiły już po wydaniu orzeczenia sądowego.

Powództwo opozycyjne wytacza się dopiero po nadaniu tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności, także wówczas, kiedy egzekucja nie została jeszcze wszczęta.

Podstawy powództwa przeciwegzekucyjnego

Zgodnie z art. 840 § 1 pkt 1 k.p.c. powództwo przeciwegzekucyjne oparte może być na zaprzeczeniu tym zdarzeniom, na których oparto klauzulę wykonalności. Możliwość taka istnieje, jeżeli droga sądowa jest dopuszczalna, nie występuje powaga rzeczy osądzonej, a także nie stoi na przeszkodzie zawisłość sporu. Ten rodzaj powództwa polega w szczególności na zakwestionowaniu istnienia obowiązku stwierdzonego tytułem egzekucyjnym niebędącym jednak orzeczeniem sądu, albo na zaprzeczeniu przejścia obowiązku mimo istnienia dokumentu stwierdzającego ten obowiązek.

Zgodnie z pkt 2 tego przepisu powód może również oprzeć powództwo o zdarzenie, które nastąpiło po powstaniu tytułu egzekucyjnego albo nie może być egzekwowane. W przypadku, gdy tytułem jest orzeczenie sądowe, dłużnik może powództwo oprzeć również na zdarzeniach, które nastąpiły po zamknięciu rozprawy, jak też zarzucie spełnienia świadczenia, jeżeli zarzut ów nie był przedmiotem rozpoznania w sprawie. Wskazanymi w przepisie zdarzeniami są: przedawnienie roszczenia stwierdzonego tytułem egzekucyjnym, odroczenie spełnienia świadczenia oraz rozłożenie świadczenia na raty przez wierzyciela, natomiast do zdarzeń , wskutek których zobowiązanie wygasło zaliczyć można: wykonanie zobowiązania, wydanie wyroku na korzyść jednego z dłużników solidarnych w następstwie uwzględnienia zarzutu wspólnego dla wszystkich dłużników, spełnienie innego świadczenia, niemożność świadczenia wskutek okoliczności, za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności, potrącenie, nowacja, zwolnienie z długu. Ratio legis przepisu polega w przypadku tego przepisu na tym, że przymusowe egzekwowanie obowiązku dłużnika utraciło sens i nie istnieją podstawy do trwania ochrony interesów wierzyciela.

Wreszcie, zgodnie z art. 840 § 1 pkt 3 k.p.c. małżonek, przeciwko któremu sąd nadał klauzulę wykonalności na podstawie art. 787, wykaże, że egzekwowane świadczenie wierzycielowi nie należy się, przy czym małżonkowi temu przysługują zarzuty nie tylko z własnego prawa, lecz także zarzuty, których jego małżonek wcześniej nie mógł podnieść. Przedmiotowy przepis pozwala zatem małżonkowi dłużnika podjęcie merytorycznej obrony przez roszczeniem wierzyciela, jednak wyłącznie wtedy, kiedy wcześniej nie miał możliwości z takiej obrony skorzystać – nie brał on udziału w postępowaniu, w którym doszło do wydania tytułu egzekucyjnego przeciwko dłużnikowi.

 Powództwo ekscydencyjne

Powództwo ekscydencyjne (inaczej interwencyjne) przysługuje osobie trzeciej, której prawa zostały naruszone na skutek skierowania do nich egzekucji. Powództwo to nie jest jednak związane z uchybieniami o charakterze procesowym, tj. w sytuacjach, kiedy uchybień proceduralnych organów egzekucyjnych, lecz związane jest z uchybieniami materialnymi, jako środek służący do ochrony podmiotowych praw osoby trzeciej, naruszonych egzekucją.

Istotne jest, iż w przypadku tego rodzaju powództwa osoba trzecia nie zwalcza nim tytułu egzekucyjnego, lecz sprzeciwia się prowadzeniu egzekucji z zajętego przedmiotu, i tak powództwo może być: powództwem o zwolnienie zajętego przedmiotu spod egzekucji, zwolnienie zajętego przedmiotu spod egzekucji administracyjnej, jest to również powództwo określone w art. 791 k.p.c.

Regułą jest, że przedmiotowe powództwo wytaczane jest w sytuacji skierowania egzekucji do rzeczy ruchomej będącej we władaniu dłużnika, jednak należącej do osoby trzeciej. W ten sposób chronione jest prawo własności osoby trzeciej, lub inne prawa przysługujące jej na rzeczy (użytkowanie wieczyste, wierzytelności).

Zakreślony kodeksowo termin miesięczny do wytoczenia takiego powództwa jest terminem materialnoprawnym, niepodlegających przywróceniu, a legitymację ma oczywiście osoba trzecia, która nie jest stroną postępowaniu egzekucyjnego.

Podsumowanie

Należy na koniec podkreślić, że instytucja powództwa przeciwegzekucyjnego ma priorytetowe znaczenie dla zapewnienia dłużnikowi bądź też osobie trzeciej obrony o charakterze merytorycznym przeciwko niezgodnej z prawem egzekucji. Tym większe ono jest, biorąc pod uwagę generalny zakaz badania zasadności i wymagalności obowiązku objętego tytułem wykonawczym przez organ egzekucyjny.