Ochrona wierzyciela z art. 59 kodeksu cywilnego, a skarga pauliańska

art. 59 k.c., a skarga pauliańska – różnice

Ustawodawca w kodeksie cywilnym przewidział dwie, bardzo istotne instytucje prawne, które stanowią ochronę wierzyciela przed nielojalnym zachowaniem dłużnika – są to: 1) art. 59 k.c. oraz 2) art. 527 i nast. k.c. Ta ostatnia nosi miano skargi pauliańskiej (actio pauliana).

Ideą wprowadzenia powyższych przepisów było w obu tych przypadkach zapewnienie ochrony wierzycielowi przed niekorzystnymi dla niego czynnościami prawnymi podejmowanymi przez dłużnika z osobą trzecią. Ochrona ta polega na tym, że wierzyciel może żądać uznania czyności tych za bezskuteczne w stosunku do niego.

Jakie są jednak różnice pomiędzy tymi dwoma instytucjami? W jakich sytuacjach mają zastosowanie?

Zgodnie z art. 59 k.c.: w razie zawarcia umowy, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej, osoba ta może żądać uznania umowy za bezskuteczną w stosunku do niej, jeżeli strony o jej roszczeniu wiedziały albo jeżeli umowa była nieodpłatna. Uznania umowy za bezskuteczną nie można żądać po upływie roku od jej zawarcia.

Natomiast, zgodnie z art. 527 § 1 k.c.: gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć.

Przesłanki obiektywne

art. 59 k.c. – zawarcie umowy uniemożliwiającej zadośćuczynienie roszczeniu wierzyciela

W przypadku art. 59 k.c. mamy do czynienia z umową – umowa dłużnika z osobą trzecią uniemożliwia zadośćuczynienie roszczeniu wierzyciela. Należy jednakże podkreślić, że wskutek abstrakcyjnego ujęcia roszczenia nasuwają się wątpliwości, czy roszczenie uprawnionego musi pozostawać, i w jakim związku, z przedmiotem umowy.

Przykładowo: Kowalski postanowił dokonać sprzedaży nieruchomości Nowakowi, jednak bez przeniesienia własności nieruchomości. Następnie, Kowalski sprzedał w/w nieruchomość ze skutkiem rzeczowym swojemu sąsiadowi. W konsekwencji oznacza to, że umowa pomiędzy Kowalskim, a sąsiadem uniemożliwia zadośćuczynienie roszczeniu Nowaka wobec Kowalskiego z umowy pomiędzy nimi.

skarga pauliańska – dokonanie czynności prawnej z osobą trzecią z pokrzywdzeniem wierzyciela

W przypadku natomiast skargi pauliańskiej chodzi o każdą czynność prawną dłużnika z osobą trzecią, jednakże dodatkową przesłanką jest zawarcie tejże czynności z pokrzywdzeniem wierzyciela (art. 527  § 2 k.c.), w skutek której osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową.

Przykładowo: Kowalski był dłużnikiem Nowaka – był mu winien 200 tys. złotych, następnie Kowalski dokonał zakupu nieruchomości od sąsiada za kwotę 300 tys. złotych, w konsekwencji czego stał się niewypłacalny, a sama nieruchomość była warta dużo mniej.

Przesłanki subiektywne

SKARGA PAULIAŃSKA – DZIAŁANIE ZE ŚWIADOMOŚCIĄ POKRZYWDZENIA WIERZYCIELA

W przypadku actio pauliana dłużnik działa ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela – chodzi tutaj o intencyjność zachowania dłużnika. Nadto, osoba trzecia wie, lub przy dołożeniu należytej staranności może się dowiedzieć, że czynność prawna dłużnika powoduje pokrzywdzenie wierzyciela, przy czym przesłanka ta odpada, jeżeli czynność ta jest nieodpłatna.

art. 59 k.c. – wiedza dłużnika i osoby trzeciej o istnieniu roszczenia wierzyciela

W przypadku art. 59 k.c. dłużnik i osoba trzecia wiedzieli o roszczeniu wierzyciela (chyba, że czynność dłużnika z osobą trzecią była nieodpłatna). Nie ma tu przesłanki działania ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela, jak w przypadku skargi pauliańskiej, wystarczy samo zawarcie umowy, która spowoduje uniemożliwienie zadośćuczynienia roszczeniu wierzyciela, oraz wiedza o tym roszczeniu.

Art. 6 i ciężar dowodu

Wierzyciel udowadnia przesłanki z art. 59

Ciężar udowodnienia przesłanek z art.59 k.c. spoczywa na wierzycielu – to on musi wykazać, że umowa dłużnika z osobą trzecią uniemożliwia zadośćuczynienie jego roszczeniu, musi również wykazać, że zarówno dłużnik, jak i osoba trzecia wiedzieli o nim (z zastrzeżeniem, że chodzi o czynność odpłatną).

Udowodnienie przesłanek z actio pauliana przez wierzyciela, a złagodzenie ciężaru dowodu domniemaniami prawnymi

Przesłanki, jakie stawia przepis art. 527 k.c. i następne muszą zostać udowodnione przez wierzyciela, niemniej ustawa wprowadza pewne domniemania prawne. I tak w przypadku, gdy:

  • dłużnik działa ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela domniemywa się, że jeżeli dłużnik był niewypłacalny w chwili dokonywania czynności prawnej z osobą trzecią lub był niewypłacalny na skutek dokonania tejże czynności to znaczy, że miał tę świadomość;
  • osoba trzecia pozostaje w bliskim stosunku z dłużnikiem lub przedsiębiorcą pozostającym w stałych stosunkach gospodarczych z dłużnikiem to znaczy, że miał wiedzę o działaniu dłużnika z pokrzywdzeniem.

Ochrona przyszłego wierzyciela

Rozważyć należy również kwestię co z ochroną osób, których wierzytelność powstała po dokonaniu czynności prawnej przez dłużnika z osobą trzecią.

brak ochrony w przypadku art. 59 k.c.

W przypadku art. 59 k.c. brak jest takowej ochrony.

Ochrona przyszłych wierzyciela w przypadku skargi pauliańskiej

W przypadku natomiast skargi pauliańskiej taka ochrona istnieje. Zgodnie z art. 530 k.c.: „przepisy artykułów poprzedzających stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy dłużnik działał w zamiarze pokrzywdzenia przyszłych wierzycieli. Jeżeli jednak osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową odpłatnie, wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną tylko wtedy, gdy osoba trzecia o zamiarze dłużnika wiedziała„. Ostatnie zdanie oznacza, że zaostrzeniu ulega przesłanka mówiąca o świadomości pokrzywdzenia wierzyciela – dłużnik musi bowiem działać umyślnie, z zamiarem. Większym rygorem obwarowana jest również przesłanka mówiąca o wiedzy osoby trzeciej co do czynności prawnej mogącej przyczynić się do pokrzywdzenia wierzyciela – w tym wypadku osoba trzecia musi wiedzieć o zamiarze dłużnika, nie wystarcza, że mogła się dowiedzieć. 

tryb wytoczenia powództwa i termin

art.59 k.c. – dłużnik i osoba trzecia, rok na wytoczenie powództwa

Wreszcie należy wskazać, że w przypadku art. 59 k.c. wierzyciel winien pozwać zarówno dłużnika, jak i osobę trzecią, a po uprawomocnieniu się wyroku może dochodzić wierzytelności w drodze egzekucji od swojego dłużnika. Ustawa wskazuje zawity termin do wytoczenia powództwa – jest to rok od dokonania czynności prawnej dłużnika z osobą trzecią.

actio pauliana – osoba trzecia, osoba na rzecz której osoba trzecia rozporządziła korzyścią, 5 lat na wytoczenie powództwa

Tymczasem w przypadku skargi pauliańskiej wierzyciel winien pozwać osobę trzecią (a nawet osobę, na której rzecz osoba ta dokonała rozporządzenia uzyskaną korzyścią – zgodnie bowiem z art. 531 § 2:  „w wypadku gdy osoba trzecia rozporządziła uzyskaną korzyścią, wierzyciel może wystąpić bezpośrednio przeciwko osobie, na której rzecz rozporządzenie nastąpiło, jeżeli osoba ta wiedziała o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną albo jeżeli rozporządzenie było nieodpłatne.” ). Termin na wytoczenie powództwa wynosi 5 lat od dokonania czynności prawnej dłużnika z osobą trzecią. 

Podsumowanie

Podsumowując należy wskazać, że zarówno przepis art. 59 k.c., jak i art. 527 k.c. i nast.  stanowią istotne narzędzie do zapewnienia ochrony wierzycielowi przed niekorzystnymi działaniami dłużnika. Podkreślić jednak należy, że obie te instytucje różnią się od siebie zasadniczo – roszczenie ze skargi pauliańskiej powstaje dopiero w razie niewypłacalności dłużnika i działania ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela, o czym druga strona wie lub wiedzieć powinna, natomiast roszczenie z art. 59 k.c. powstaje bez względu na to, czy strony zawierające umowę miały świadomość, że wykonanie jej uniemożliwi zadośćuczynienie roszczeniu wierzyciela, a wystarczy jedynie, że wiedziały o istnieniu tego roszczenia. Godzi się dodać, że w przypadku art. 59 k.c. obowiązuje krótszy termin zawity na wytoczenie powództwa (1 rok), w przeciwieństwie do skargi pauliańskiej, którą można wytoczyć w terminie lat 5. Art. 59 k.c. stawia nadto mniej przesłanek do spełnienia, niż rzeczona skarga, jednak ta ostatnia pozwala osiągnąć więcej korzyści.